معرفی شاخص استناد (Citation)

انجام هر فعالیت علمی نیازمند آگاهی از فعالیت‌های مرتبط پیشین و پژوهش‌های علمی است. برخلاف شاخص تولید، که به بررسی کمیت تولیدات علمی میپردازد، شاخص استناد به بررسی کیفیت تولیدات علمی میپردازد. در شاخص اثرگذاری استنادی یا Citation Impact تعداد استنادهای دریافتی مورد بررسی قرار می گیرد. هرگاه تعداد زیادی از آثار به یک مدرک استناد کند، آن مدرک، مدرکِ مهم و دارای اعتبار بالایی است.

تعداد کل استنادهای یک فرد ممکن است تنها به خاطر وجود چندتا مقاله پراستناد (Highly Cited) باشد، اما نشان دهنده اینکه فرد، فرد اثرگذاری در طول زمان بوده است، نیست. به همین دلیل در مطالعات علم سنجی معمولاً علاوه بر تعداد کل استنادهای دریافتی یک فرد، میانگین استنادهای دریافتی هر مقاله که استناد بر مقاله (Citation per paper) و میزان مدارک استناد شده هم مورد بررسی قرار می‌گیرد. به جهت آنکه اثرگذاری کلی پژوهشگر را موردنظر قرار بدهند، هر دو این شاخص را مورد بررسی قرار می‌دهند.

در بررسی استنادی ارزش هر مدرک بر اساس تأثیر آن بر مقاله و نوشته‌های بعدی آن مورد بررسی قرار می گیرد. به این ترتیب، مقاله‌ به عنوان حلقه‌ای از زنجیره مقاله‌های قبلی و بعدی خود مقایسه می‌شود و مقالاتی که بیشترین تعداد استناد را دریافت کرده‌اند به عنوان مؤثرترین مقالات آن حوزه شناخته می‌شوند.

از طریق این دنبال کردن استنادها در یک حوزه پژوهشی به یک گروه از پژوهشگران می‌رسیم که پیوسته و مرتب مورد استناد قرار می‌گیرند و در آن حوزه دارای بیشترین استنادهای مرتبط هستند که به این افراد پیشگامان پژوهش یا Research Front نیز می‌گویند.

اجزای یک استناد (Citation) شامل چه مواردی هست؟

• مدرک استناد کننده (Citing Document)
• مدرک استناد شده (Cited Document)

(مثلا شما یک مقاله دارید و فردی به مقاله شما استناد می کند. در واقع مقاله شما، مقاله استناد شده و مقاله فرد، مقاله استناد کننده است.)

• نویسنده استناد کننده (Citing Author)
• نویسنده استناد شده (Cited Author)

استناد به یک مدرک همانطور که گفتیم نشان دهنده نفوذ و تأثیر علمی آن مدرک است و استناد تنها مجموعه‌ای از اطلاعات کتابشناختی نیست؛ بلکه، نشان دهنده آن ارتباط ذهنی (Intellectual Connection) یا ارتباط اجتماعی (Social Connection) بین نویسنده استناد کننده و استناد شونده است.

تعداد استناد دریافت شده مدارک نشان دهنده جایگاه مدرک در ساختار شناختی آن حوزه است. مقالاتی که استنادهای زیادی دریافت می‌کنند، در واقع در تکامل دانش و معرفت آن حوزه سهم بالایی دارند.

از ملزومات استناد گرفتن

چگونه می‌شود که یک مقاله می‌تواند استناد بگیرد؟ یک اینکه این مقاله باید به صورت رفرنس و به شکل صحیح ارائه شود. زمانی که فردی به یک مقاله استناد می‌کند، باید فرمت صحیح داشته باشد تا استناد به شمارش استناد آن مقاله اضاف شود؛ و دیگری نمایه‌های استنادی است (مانند اسکوپوس یا ISI)؛ چرا که مقاله شما باید در این نمایه‌ها ایندکس شود تا قابل بازیابی در این پایگاه‌ها باشد و به دریافت استناد کمک کند.

خوداستنادی (Self-Citation)

خوداستنادی نویسنده (Author Self-Citation)

استناد دادن نویسنده به آثار قبلی خودش تعریف می‌شود. یعنی در واقع زمانی که شاخص استناد کننده و استناد شونده هر دو یک نفر هستند. به عبارتی، خوداستنادی، استنادی است که مقاله استناد کننده و استناد شونده حداقل دارای یک نویسنده مشترک باشد تعریف می‌شود.

خود استنادی مجله (Journal Self-Citation)

استناد به مقاله‌های چاپ شده در مجله‌ای که مقاله در آن منتشر می‌شود. مثلا یک مجله، یکسری مقالات در آن منتشر شده است، یکی از آن مقاله‌ها را دوباره در یک مقاله که به تازگی منتشر شده است رفرنس می‌دهد.

خوداستنادی سازمانی (Institutional Self-Citation)

استناد دادن به آثاری که از همان سازمان در گذشته منتشر شده است. یعنی فردی که استناد کننده و استناد شونده هست، هر دو متعلق به یک سازمان هستند.

خوداستنادی زبانی (Language Self-Citation)

استنادی که فرد به آثاری که به همان زمان نوشته شده است. مثلا مقاله چینی منتشر شده است، دوباره در مقاله انگلیسی خودش به آن مقاله چینی استناد می کند.

خود استنادی موضوعی (Discipline Self-Citation)

استنادی که شخص به آثاری که در همان موضوع منتشر کرده است، برمیگردد.

بحثی که بیشتر در خوداستنادی در پایگاه‌ها مدنظر قرار می‌گیرد، که نباید زیاد باشد و از درصد بخصوصی بالاتر نرود، به خوداستنادی نویسنده و خود استناد مجله برمی‌گردد.

زمانی خوداستنادی به جا است و ایرادی ندارد:

گاهی اوقات شخص در آن موضوع صاحب نظر است و مهمترین آثار پیشین در آن حوزه به خود شخص تعلق دارد. یا اینکه شخص آثار زیادی در آن حوزه منتشر کرده است و می‌خواهد ارتباطی بین مقاله ای که الان دارد و سایر آثار مرتبط گذشته برقرار کند؛ یا اینکه شخص بخواهد تفاوت کار فعلی و سایر کارهای قبلی که در این حوزه انجام داده است، نشان بدهد. یا اینکه اثر فعلی، ادامه کارهای قبلی نویسنده است.

معمولا در صورت نیاز به خوداستنادی، تا 20 درصد مجاز می‌دانند؛ اما این درصد ممکن است در دوره‌های متفاوت تفاوت کند.

چه زمانی خوداستنادی نا به جا است؟

• اینکه شخص بخواهد تنها استنادهای دریافتی خودش را افزایش دهد.
• با هدف تمجید از خودش باشد.
• نامرتبط باشد و استناد کند به مدارک قبلی که ممکن است اصلا ربطی به مدارک فعلی نداشته باشد.
• نویسنده بخواهد از طریق دستکاری استنادهای دریافتی نویسنده و مجلات را افزایش دهد و همینطور ضریب تأثیر (IF) مجله را افزایش دهد.
• آثاری که تا الان استناد نشده است یا استناد کمی دارد را بخواهد به نمایش بگذارد.
• قابل مشاهده کردن آثار پیشین. یعنی اینکه یکسری مقالات چندسال پیش منتشر کرده است و مورد استناد قرار نمی‌گیرد. نویسنده در مقاله جدید خود به آن استناد اگرچه بی ارتباط باشد.

تحلیل استناد (Citation Analysis)

یکی از روش‌های کمی در حوزه کتابسنجی و علم سنجی است که به بررسی متون علمی بر اساس شمارش تعداد استنادهای تعلق گرفته به آن‌ها می‌پردازد. در مطالعات تحلیل استنادی رفرنس‌ها در متون مورد شمارش و بررسی قرار می‌گیرند و تحلیل‌های مختلفی روی آن انجام می‌شود.

تحلیل استنادی به بررسی ارتباط بین مقاله یا مدرکی که استناد کننده و استناد شونده می‌پردازد. به عبارت دیگر، برای مثال، یکسری معیارها در نظر گرفته می‌شود که چه معیارهایی تأثیر دارند بر روی اینکه استناد یک مقاله بالا برود. بررسی اینکه چه کسی به چه کسی استناد می‌کند، همان تحلیل استنادی است. پس تحلیل استنادی یعنی شمارش استنادها و پیگیری آن‌ها. مراجع مورد استناد نشان دهنده منابع و خواستگاه اندیشه‌های مطرح شده در پژوهش هستند. در واقع، با انجام مطالعات تحلیل استنادی می‌توان خواستگاه عقاید و اندیشه‌ها را ردیابی کنیم.

یکسری تحلیل‌هایی که در این زمینه وجود دارد، تحلیل زوج های کتابشناختی (Bibliographic Coupling) است.
همانطور که در تصویر می‌بینید، اگر هر دو مقاله الف و ب به مقاله ج استناد کرده باشند، احتمالاً ارتباطی بین مدارک الف و ب وجود دارد. دو مقاله هر چه در تعداد بیشتری از منابع خودشان (رفرنس‌ها) مشترک باشند، از لحاظ محتوایی به هم نزدیک تر هستند.
در Co-Ciation Coupling یا تحلیل زوج‌های هم استنادی اگر هر دو مقاله الف و ب توسط مقاله ج استناد شده باشد، احتمالاً ارتباطی میان مدارک الف و ب وجود دارد که دو مقاله هر چه توسط منابع مشترک بیشتری استناد دریافت کرده باشند، از لحاظ محتوایی به هم نزدیک‌تر هستند.

تحلیل هم استنادی مؤلفان (Authors Co-Ciation Analysis)

این مؤله به بررسی رابطه های نویسنده های استناد شونده و استناد کننده می پردازد.

تحلیل هم استنادی مجلات (Journals Co-Ciation Analysis)

به بررسی رابطه مجلات استناد شونده و استناد کننده می‌پردازد.

کلا مطالعات تحلیل استنادی با هدف بررسی شبکه‌های هم استنادی، کشف گرایش نویسنده ها در استفاده از انواع منابع اطلاعاتی، بررسی رفتار استنادی یا Citation Behaviours و بررسی رابطه فکری و علمی پژوهشگران می پردازد.