آشنایی با شاخص‌های علم‌ سنجی

اینفومتریک (Infometric)

اول از همه، اینفومتریک یا اطلاع سنجی (Infometrics)، اندازه‌گیری و سنجش اطلاعات در تمامی فرمت‌های چاپی و الکترونیک و به طور کلی هرگونه دانش مدون شده است. همه مطالعات سنجش علم اطلاعات، از جمله کتاب‌سنجی، علم‌سنجی، وب‌سنجی و...، زیرمجموعه اطلاع‌سنجی هستند.

مفهوم اطلاع سنجی به لحاظ تاریخی، قدمت کمتری نسبت به کتاب‌سنجی و وب‌سنجی دارد و برای اولین بار توسط Nacke در سال 1979 میلادی در آلمان مطرح شد. در سال 1990، Brooks، اطلاع‌سنجی را به دو حوزه کتاب‌سنجی و علم‌سنجی تقسیم کرد و آن را برای ارزیابی هر دو نوع اطلاعات الکترونیکی و سنتی قابل استفاده دانست.

کتاب سنجی (Bibliometrics)

بیبلیومتریک یا کتابسنجی (Bibliometrics)، روشی برای مطالعه، بررسی، سنجش و ارزیابی کمی متون علمی است که با استفاده از روش‌های آماری و ریاضی انجام می‌شود. اساس کار این نوع مطالعات، بر 4 متغیر اصلی انجام می‌شود که شامل مؤلفان، انتشارات علمی، رفرنس‌ها و استنادات هست. کتابسنجی بیشتر به منظور شناسایی، انتخاب و ارزیابی منابع علمی در کتابخانه‌ها و حوزه‌های علم اطلاع‌رسانی کاربرد دارد و در واقع بیشتر با شاخصه‌های متنی و استنادی سر و کار دارد. یعنی زمانی که شما مطالعه‌ای می‌بینید که در عنوان آن نوشته شده است بیبلیومتریک، به این معنی است که تحلیل استنادی یا Citation Analysis انجام می‌شود که یکسری شاخص‌ها و فاکتورهای متنی و استنادی دارد که به مقایسه استنادات می پردازد (در بخش محتوای دوره توضیح داده شده است).

علم سنجی (Scientometrics)

علم سنجی یا Scientometrics به بررسی جنبه‌های کمی علوم و تحقیقات و سیاست‌های علمی می‌پردازد و اصلی‌ترین فلسفه وجود این حوزه کمک به سیسات‌گذاری‌های علمی است. ارزشیابی کمی علوم همانطور که می‌دانید کمک بزرگی به سیاست‌گذاران می‌کند تا با کمترین هزینه بیشترین استفاده از منابع مالی و انسانی را ببرند و در بهینه سازی ساختار اقتصادی اجتماعی کشورها مؤثر باشند.

آنچه که باعث پیدایش علم سنجی شد برقراری ارتباط بین کتاب‌سنجی با حوزه‌هایی مانند علم، سیاست علم، جامعه شناسی علم و حوزه‌های مشابه بود. در بحث علم سنجی، علاوه بر شاخصه‌های کتابسنجی، یکسری شاخصه‌های انسانی دیگری مانند نسبت تعداد محققان به جمعیت کشور، شاخصه‌های اقتصادی مثل نسبت بودجه تحقیقاتی به کل بودجه کشور، رفتارهای تولید و استناد پژوهشگران مدنظر قرار می‌گیرد. پس شاخصه‌های علم سنجی به نسبت کتاب سنجی مقوله‌های جامع‌تر و کلان‌تری را در بر می‌گیرد.

علم سنجی مثل کتاب‌سنجی تنها متکی بر مقاله‌های علمی نیست، بلکه منابع علمی دیگری مثل کتاب‌ها، اختراعات، پایان نامه و... هم می‌توانند مبنای مطالعات علوم علم سنجی قرار بگیرد. اصطلاح علم سنجی برای اولین بار به زبان روسی در سال 1969 و توسط افرادی به نام Nalimov و Mulchenko به کار گرفته شد. در سال 1978 با تأسیس مجله علم سنجی این حوزه گسترش بیشتری پیدا کرد و با توجه به ضرورت و کارکردهای علم سنجی در علم و فناوری و از سال 1990 دامنه این حوزه افزایش پیدا کرد. همچنین، امکان مقایسه پژوهشگران با استفاده از شاخص‌های مختلف این حوزه فراهم شد.

عواملی که در گسترش این نوع مطالعات مؤثر هستند، عبارتند از پیدایش و توسعه نمایه‌های استنادی به خصوص نمایه استنادی ارائه شده توسط ISI، نمایه‌سازی مدارک علمی، دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی تمام متن که برای افراد فراهم شد، توسعه نرم افزارهای گوناگون در حوزه علم سنجی و در نهایت محیط وب که تعاملات بین پژوهشگران را افزایش داد و دسترسی به این متون علمی سهولت بخشیده شد.

اهداف ساینتومتریک چیست؟

سنجش و ارزیابی ابعاد مختلف توسعه علم
کمک به برنامه ریزی و سیاست گذاری‌های علمی پژوهشی
برقراری توازن بین بودجه و هزینه‌های پژوهشی
افزایش کارآیی و تأثیرگذاری فعالیت‌های پژوهشی
بررسی اقتدار علمی کشورها
کشف روابط و الگوهای بین دانشمندان در حوزه‌های پژوهشی
ارزیابی صحیح و رتبه‌بندی پژوهشگران، موسسات و کشورها
شناسایایی اولویت‌های پژوهشی و آینده پژوهشی در تولید علم
تحلیل استنادی، خود استندی، هم استنادی و تعیین آثار نویسندگان
بررسی انواع تقلب‌های علمی در سرقت ادبی

سایبرمتریک (Cybermetric)

سایبرمتریک یا مجازسنجی (Cybermetric) که به مطالعه‌ی جنبه‌های کمی کل اینترنت، مثلا درمورد تعداد و انواع لینک‌ها، ساختار شبکه جهانی وب و الگوهای مورد استفاده اطلاعات، می پردازد. مفهوم مجاز سنجی کلی تر از وب سنجی است ولی جزئی‌تر از اطلاع سنجی هست.

وبمتریک (Webometric)

وبمتریک یا وب سنجی (Webometric) به مطالعه جنبه‌های کمی وب سایت‌ها و استفاده از منابع اطلاعاتی در محیط وب می‌پردازد. آغاز مطالعات وب سنجی به اواسط دهه 1990 میلادی بر می‌گردد و برای اولین بار در سال 1997 توسط Almind و Ingwersen معرفی شد که این پژوهشگران مفهوم پیوندهای وب، ضریب تأثیر وب را معادل استناد و ضریب تأثیر در کتابسنجی در نظر گرفتند و به مطالعه آن پرداختند.

در این مبحث شاخص‌های علم سنجی را بررسی خواهیم کرد. شاخص‌های متعددی در علم سنجی برای بررسی فعالیت علمی افراد، سازمان‌ها و کشورها وجود دارد. شاخص‌های علم سنجی شامل شاخص‌های ارزیابی کمی و کیفی برون داد علمی پژوهشگران است.
از رایج‌ترین و معتبرین شاخص‌های علم سنجی، شاخص‌های استنادی هستند که به دلیل توجه به کیفیت تولیدات علمی و کارآمدی بالایی که در تحلیل‌های استنادی دارند، تصمیم داریم درمورد آن صحبت کنیم.