انواع مطالعات اپیدمیولوژیک [مشاهده‌ای و مداخله‌ای]

نگاه کلی به انواع مطالعات پژوهشی

 انواع مطالعات اپیدمیولوژیک چه کاربردی دارد؟ برای به دست آوردن نتایج قابل اعتماد، مطالعه باید از همان ابتدا به دقت برنامه ریزی شود. یکی از مواردی که به شدت اهمیت دارد، این است که کدام نوع مطالعه برای پاسخ به سوال پژوهش یا ایده پژوهشی مناسب‌تر است. بنابراین، در ابتدا باید پروتکل مطالعه نوشته شود و مستندات کاملی از روند مطالعه فراهم گردد.

توجه به نوع مطالعه در هنگام پژوهش،‌جهت تکرار مطالعه توسط سایر پژوهشگران، امری حیاتی است.

انواع اصلی مطالعات در علوم پزشکی شامل کارآزمایی های تصادفی و کنترل شده (RCTs)، مطالعات کوهورت، مطالعات مورد شاهدی و مطالعات کیفی است. در شکل زیر هرم انواع مطالعات مبتنی بر شواهد را می‌توانید مشاهده کنید:

انواع مطالعات پژوهشی چگونه دسته‌ب ندی می‌شوند؟

دسته‌بندی‌های متفاوتی برای انواع مطالعات پژوهشی وجود دارد. اولین دسته‌ بندی که می‌توان برای مطالعات در روش پژوهش بر اساس ارزیابی ارتباط بین مواجهه و پیامد انتخاب کرد، این است که مطالعات را  به دو دسته کلی مطالعات مشاهده‌ای  و مطالعات مداخله‌ای تقسیم کرد.

در یک مطالعه مداخله‌ای، محقق شرکت کنندگان را در گروه‌های مداخله و کنترل (بدون مداخله) قرار می‌دهد و به بررسی اثرات مداخله ی انجام شده در گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل می پردازد. در برخی موارد، انجام مطالعات مداخله‌ای ممکن است عملی یا مناسب نباشد. در چنین شرایطی، مطالعات مشاهده‌ای انجام می‌شود.

چگونه نوع مطالعه پژوهشی را مشخص کنیم؟

طراحی مطالعه پژوهشی یک چارچوب یا مجموعه ای از روش‌ها و رویه‌هایی است که برای جمع آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها در مورد متغیرهای مشخص شده در یک مسئله تحقیقی خاص استفاده می شود. برای تعیین نوع مطالعه لازم است برخی اصطلاحات را بیشتر بدانیم و سپس در ادامه با پاسخ به سه سوال کلی در خصوص عنوان طرح تحقیقاتی خود می‌توانیم تا حدود زیادی نوع مطالعه را مشخص کنیم:

متغیر در مقاله پژوهشی

در مطالعات پژوهشی اصطلاح متغیر به وفور شنیده می‌شود.یک متغیر یک ویژگی قابل اندازه گیری است. متغیرها می توانند به صورت نقطه ای و یکباره اندازه گیری شوند یا در طول زمان به طور مکرر مورد بررسی قرار گیرند. چند نمونه از متغیرها عبارتند از: سن، جنس، وزن، قد، وضعیت سلامت، زنده/مرده، بیمار/سالم، درآمد سالانه، سیگار کشیدن و درمان شده/درمان نشده.

متغیرهای مستقل (یا مداخله) و متغیرهای وابسته

در اینجا، سوال این است که آیا یک متغیر در مطالعه نقش تاثیرگذار دارد یا تاثیرپذیر؟ به عبارتی، متغیر در نقش عامل است یا معلول.

متغیری که تاثیر آن را بر سایر متغیرها می سنجیم، به عنوان متغیر مستقل شناخته می شود. این متغیر معمولا می تواند به صورت مواجهه (قرار گرفتن در معرض) یا مداخله باشد.

متغیر وابسته (dependent variable) در نتیجه مواجهه یا مداخله ایجاد می‌شود که به عنوان پیامد نیز شناخته می شود. به عبارت دیگر، متغیر وابسته، متغیری است که تغییرات آن ها وابسته به متغیر مستقل است.

مطالعات مشاهده ای در مقابل مطالعات مداخله‌ای (یا تجربی).

مطالعات مشاهده‌ای آن دسته از مطالعاتی هستند که محقق در حال یافتن و کشف یک رابطه طبیعی (بدون ایجاد مداخله توسط پژوهشگر) بین مواجهه و پیامد است. محقق هیچ مداخله فعالی در هیچ فردی انجام نمی دهد و قرار گرفتن در معرض از قبل به طور طبیعی یا توسط عامل دیگری ایجاد شده است. برای مثال، بررسی میزان بروز سرطان ریه در افراد سیگاری در مقابل افراد غیرسیگاری، یا مقایسه عادات غذایی دوران بارداری مادران با نوزادان طبیعی و نوزادان با وزن کم هنگام تولد. در این مطالعات، محقق هیچ نقشی در تعیین عادت سیگار کشیدن یا رژیم غذایی در افراد ندارد.
مطالعات مشاهده‌ای می‌توانند توصیفی  یا تحلیلی باشند - این موضوع در ادامه مورد بحث قرار می‌گیرد.
مطالعات مداخله‌ای از جمله انواع مطالعات پژوهشی هستند که در آن محقق به طور فعال مداخله‌ای را در برخی یا همه شرکت کنندگان انجام می‌دهد. این مداخله می تواند اشکال مختلفی داشته باشد - برای مثال، تجویز دارو یا واکسن، انجام یک روش تشخیصی یا درمانی، و استفاده یک تکنیک یا ابزار آموزشی.

مطالعات توصیفی در مقابل مطالعات تحلیلی

مطالعات توصیفی، همانطور که از نام آن پیداست، صرفاً سعی در توصیف داده های شرکت کنندگان یا گزارش دارد. در این نوع مطالعات محقق به دنبال یافتن روابط بین متغیرها نمی باشد. مطالعات تحلیلی سعی در آزمون یک فرضیه و یافتن وجود روابط بین متغیرها دارد. مطالعات تحلیلی می توانند مشاهده ای (اگر مواجهه به طور طبیعی تعیین شده باشد) یا مداخله ای (اگر محقق به طور فعال مداخله را اجرا کند) باشد.

طرح‌های مطالعه آینده نگر در مقابل گذشته نگر

اصطلاحات «آینده‌نگر» و «گذشته‌نگر» در انواع مطالعات، بیشتر به زمان‌بندی تحقیق اشاره دارد. در مطالعات گذشته نگر، پیامد مورد نظر قبلاً در دسته ای از شرکت کنندگان تا زمان شرکت در مطالعه رخ داده است و داده ها یا از سوابق یا با درخواست از شرکت‌کنندگان برای یادآوری مواجهه ها جمع آوری می شوند.

در مقابل، در مطالعات آینده نگر، نتیجه (و گاهی اوقات حتی مواجهه یا مداخله) هنگام شروع مطالعه رخ نداده است و شرکت کنندگان در یک دوره زمانی برای تعیین وقوع پیامدها پیگیری می شوند. در مطالب بعدی بیشتر به این موارد می‌پردازیم.

معرفی انواع مطالعات علوم پزشکی

برای آشنایی بیشتر با مطالعات پژوهشی حوزه علوم زیستی و پزشکی،‌در ادامه به طور مختصر آن‌ها را معرفی می‌کنیم:

به طور کلی، انواع مطالعات را می توان بر اساس رویکردی که برای ارزیابی ارتباط بین مواجهه و پیامد استفاده می شود، به دو گروه مشاهده ای و مداخله ای (تجربی) طبقه بندی کرد.

مطالعات مشاهده ای

همانطور که از نام آن نیز مشخص است، مطالعات مشاهده ای، صرفاً شامل مشاهده بیماران، بدون تداخل یا دستکاری در جنبه های مطالعه، است. مطالعات مشاهده ای می توانند آینده نگر، گذشته نگر یا مقطعی باشند.

مطالعات مورد شاهدی  (Case-Control)

از مطالعات مورد شاهدی برای تعیین میزان ارتباط بین مواجهه‌های مختلف و پیامد استفاده می‌شود. عواملی که بر خطر ابتلا به بیماری تأثیر می‌گذارند، مواجهه نامیده می‌شوند. مطالعات مورد شاهدی، می توانند به شناسایی مواجهه‌های مفید یا مضر کمک کند. همانطور که از نام آن نیز مشخص است، در یک مطالعه مورد شاهدی، دو گروه از شرکت کنندگان وجود دارند که به عنوان گروه مورد (عارضه یا پیامد را دارد) و گروه شاهد (عارضه یا پیامد را ندارد) شناخته می شوند. پس از انتخاب گروه ها، پژوهشگر به طور گذشته نگر به دنبال مواجهه های احتمالی این بیماران با یک عامل خطر جستجو می کند.

مطالعات هم گروهی (Cohort)

مطالعات کوهورت، در ابتدا، بیماران را بر اساس وضعیت مواجهه به دو گروه (مواجهه دارد یا مواجهه ندارد) طبقه بندی می کند. گروه ها در طول زمان دنبال می شوند تا مشخص شود بر اساس وضعیت مواجهه، پیامد در چه کسانی بروز پیدا می کند. مطالعات کوهورت می توانند گذشته نگر یا آینده نگر باشند. برخلاف مطالعات مورد شاهدی که در آن مطالعه با جمعیت دارای پیامد و بدون پیامد شروع می شود، مطالعات کوهورت مستقیما بروز پیامد را بر اساس وضعیت مواجهه شرکت کنندگان بررسی می‌کند.

مطالعات مقطعی (Cross-Sectional)

مطالعات مقطعی ماهیت مشاهده‌ای دارند و تصویری از ویژگی‌های افراد مورد مطالعه را در یک مقطع زمانی واحد ارائه می‌دهد. برخلاف مطالعات کوهورت، مطالعات مقطعی دوره پیگیری ندارند و بنابراین اجرای آن‌ها نسبتاً ساده است. از آن جایی که اطلاعات وضعیت مواجهه و پیامد در یک لحظه جمع آوری می‌شود، مطالعات مقطعی نمی‌توانند یک رابطه علت و معلولی ارائه بدهند و ضعیف‌ترین نوع مطالعات مشاهده‌ای می‌باشند. این طرح مطالعه به طور کلی برای ارزیابی شیوع یک بیماری در یک جمعیت استفاده می‌شود.

مطالعات مداخله‌ای

در یک مطالعه مداخله ای، محقق شرکت کنندگان را در گروه های مداخله و کنترل (بدون مداخله) قرار می دهد و به بررسی اثرات مداخله ی انجام شده در گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل می‌پردازد. توانایی کنترل جنبه های مختلف مطالعات مداخله‌ای، محققان را قادر می‌سازد تا ارتباط علت و معلولی بین مداخله ی انجام شده و پیامد بروز پیدا کرده را شناسایی کنند.

کارآزمایی بالینی تصادفی سازی شده (Randomized Clinical Trials)

کارآزمایی های بالینی تصادفی سازی شده در أنواع مطالعات، استاندارد طلایی طراحی مطالعه در نظر گرفته می شود. در مطالعات کارآزمایی بالینی تصادفی سازی شده، پژوهشگر به طور تصادفی افراد را در گروه مداخله و کنترل تقسیم می کند. تصادفی سازی در این نوع مطالعات، از سوگیری انتخاب و بروز فاکتورهای مداخله گر جلوگیری می کند.

این امر، پژوهشگر را قادر می‌سازد تا گروه مداخله و کنترل مشابهی داشته باشد و در نتیجه تأثیر مداخله را با دقت بیشتری بررسی کنند. گروه مداخله، مواجهه/درمانی را دریافت می کنند که می‌تواند عاملی برای پیشگیری یا درمان بیماری باشد. گروه کنترل بسته به هدف مطالعه، ممکن است هیچ درمانی دریافت نکند یا دارونما یا درمان استاندارد را دریافت کند. سپس گروه‌ها به صورت آینده نگر دنبال می شوند تا مشخص شود پیامد در چه کسانی بروز پیدا می‌کند.

نحوه تعیین نوع مطالعه در پژوهش

همانطور که در بالاتر گفتیم، نوع مطالعه را می‌توانید تا حدودی با سه سوال زیر بررسی کرد:

سوال اول: هدف از مطالعه چیست؟

• هدف شما برای توصیف ساده یک جمعیت به صورت توصیفی است یا
• برای کمی کردن رابطه بین عوامل تحلیلی است.

سوال دوم: در صورتی که هدف شما  تحلیلی است، آیا مداخله به صورت تصادفی تخصیص داده شد؟

• بله؟ مطالعه کارآزمایی بالینی تصادفی شده است.
• نه؟ مطالعه مشاهده‌ای است.
  برای مطالعه مشاهده ای، نوع مطالعه  به زمان اندازه گیری نتیجه بستگی دارد، بنابراین سوال سوم ما این است:

سوال سوم: چه زمانی نتایج مشخص می‌شود؟

• مدتی پس از مواجهه یا مداخله؟ مطالعه کوهورت (مطالعه آینده نگر)
• همزمان با مواجهه یا مداخله؟ مطالعه مقطعی
• قبل از اینکه عامل مواجهه مشخص شود؟ مطالعه مورد شاهدی (مطالعه گذشته نگر) بر اساس یادآوری مواجهه.

در این مقاله به طور کلی با أنواع مطالعات آشنا شدید، در چند مقاله بعدی این مجموعه، طرح‌های مطالعاتی مختلف را با جزئیات بیشتری مورد بحث قرار خواهیم داد.

در صورتی که به حوزه پژوهشی علاقمند هستید می‌توانید پادکست‌های گروه آموزشی پژوهشی را در کانال کست باکس یا کانال تلگرام علمی‌نو بشنوید. در گروه تبادل نظر علمی‌نو در کنار شماییم تا به تمامی سوالاتتون پاسخ دهیم.